Dijital Çağda Sosyal Medya Adabı: Nezaket, Etik ve Sınırların Yönetimi

Prof. Dr. Mehmet Sezai TÜRK

HBV Üniversitesi İletișim Fakültesi, RTS Bölüm Bașkanı

ÖZET

Sosyal medya, 21. yüzyılın iletișim paradigmalarını köklü bir șekilde dönüștürmüș, bireyleri küresel ölçekte bağlarken nezaket, etik ve mahremiyet sorunlarını da beraberinde getirmiștir. Siber zorbalık, dezenformasyon ve mahremiyet ihlalleri gibi sorunlar, dijital ortamlarda saygılı ve etik davranıșların gerekliliğini vurgulamaktadır. Bu makale, sosyal medyadaki nezaket krizinin kökenlerini incelemekte, kültürel değerler çerçevesinde (edeb ve âdâb) dijital adabın önemini tartıșmakta ve bireyler, aileler ile kurumlar için pratik öneriler sunmaktadır. Ampirik veriler ve kültürel analizler ıșığında, dijital okuryazarlık, platform sorumluluğu ve bireysel farkındalığın artırılması yoluyla daha etik bir dijital ekosistem önerilmektedir.

1. GİRİȘ

Sosyal medya, 21. yüzyılın en önemli iletișim araçlarından biri olarak, milyarlarca insanın fikirlerini paylașmasını, bilgi edinmesini ve sanal topluluklar olușturmasını sağlamaktadır (Pew Research Center, 2023). Ancak, bu platformların sunduğu özgürlük, anonimlik ve hızlı paylașım kültürü, nezaket ve etik sorunlarını da beraberinde getirmiștir. Siber zorbalık, linç kültürü, yanlıș bilgi yayılımı ve mahremiyet ihlalleri, dijital iletișimin toksik bir yapıya bürünmesine neden olmaktadır (UNESCO, 2025; X Platform Reports, 2024).

Sosyal medya, artık yalnızca bir eğlence alanı değil; bireylerin aile, meslek ve itibar gibi unsurlarının bir uzantısıdır. Bu bağlamda, kültürel değerler ve günlük görgü kurallarının dijital ortama tașınması, gerçek hayat ile sanal dünya arasındaki uyumu sağlamak için kritik bir ihtiyaçtır. Bu makale, sosyal medyada nezaket ve etik sorunlarını ele almakta, bu sorunların kökenlerini analiz etmekte ve bireyler ile kurumlar için uygulanabilir bir dijital adab çerçevesi önermektedir. Araștırma sorusu șu șekilde formüle edilmiștir: Sosyal medyada nezaket ve etik davranıșları teșvik etmek için hangi stratejiler uygulanabilir? Makale, kültürel bir perspektif (edeb ve âdâb kavramları) ile ampirik verileri birleștirerek, bireylerden topluma uzanan bir çözüm çerçevesi sunmayı amaçlamaktadır.

2. TEORİK ÇERÇEVE

Nezaket, toplumsal yașamın düzenini sağlayan temel bir ilkedir ve Türk kültürel bağlamında edeb (bireysel ölçü ve utanma) ile âdâb (toplumsal nezaket kuralları) kavramlarıyla ifade edilir. Sosyal medya, yüz yüze iletișimde mevcut olan empati, saygı ve sorumluluk gibi değerleri zayıflatmakta, anonimlik ve fiziksel mesafe nedeniyle bireylerin daha saldırgan veya kaba davranıșlar sergilemesine olanak tanımaktadır (UNESCO, 2025). Platform algoritmaları, duygusal ve tartıșmalı içerikleri öne çıkararak kutuplașmayı ve nefret söylemini körüklemektedir (X Platform Reports, 2024). Bu bağlamda, dijital adab, bireylerin “bașkalarını incitmeden var olabilme” ilkesine dayalı bir davranıș modeli olarak tanımlanabilir. Bu çalıșma, dijital adabın bireysel ve toplumsal çatıșmaları azaltmadaki rolünü, kültürel ve ampirik bir perspektiften incelemektedir.

3. YÖNTEM

Bu makale, nitel bir yaklașımla hazırlanmıș olup, sosyal medya davranıșlarına ilișkin mevcut son raporlardan olușan literatürün (Pew Research Center, 2023; UNESCO, 2025; X Platform Reports, 2024) analizi ve kültürel değerlerin (edeb ve âdâb) dijital ortama uyarlanması üzerine odaklanmaktadır. Araștırma, sosyal medya kullanıcılarının karșılaștığı etik sorunları (dezenformasyon, mahremiyet ihlalleri, siber zorbalık) ve bu sorunların kökenlerini (anonimlik, algoritmalar, dijital okuryazarlık eksikliği) sistematik bir șekilde değerlendirmiștir. Ayrıca, bireyler ve kurumlar için önerilen pratik stratejiler, saha gözlemlerine ve mevcut uygulamalara dayanarak yapılandırılmıștır. Öneriler hem bireysel kullanıcılar hem de kurumsal aktörler için uygulanabilir bir kontrol listesi ve davranıș kılavuzu șeklinde sunulmuștur.

4. SOSYAL MEDYADA NEZAKET VE ETİK SORUNLAR

4.1. Nezaket Krizinin Kökenleri

Sosyal medyada nezaket sorunlarının ortaya çıkıșında dört temel etken rol oynamaktadır:

Anonimlik ve Kimlik Gizliliği: Anonim hesaplar, bireylerin sorumluluk duygusunu azaltmakta ve empatiyi zayıflatmaktadır (UNESCO, 2025).

Hızlı Tüketim Kültürü: Sosyal medyanın hız odaklı yapısı, kullanıcıları düșünmeden paylașım yapmaya ve yüzeysel tepkiler vermeye yöneltmektedir (Pew Research Center, 2023).

Algoritmaların Rolü: Platform algoritmaları, tartıșmalı ve duygusal içerikleri öne çıkararak etkileșimi artırmayı hedeflemekte, bu da kutuplașmayı ve nefret söylemini hızlandırmaktadır (X Platform Reports, 2024).

Dijital Okuryazarlık Eksikliği: Kullanıcıların çoğu, etik paylașım ve doğru bilgiye erișim konusunda yeterli bilgiye sahip değildir (UNESCO, 2025).

4.2. Sosyal Medya Adabı: Pratik Öneriler

4.2.1. Paylașım ve Yorum Kuralları

Dijital adabın temel ilkesi, bireylerin paylașım ve yorum yapmadan önce düșünmesi ve bașkalarının haklarını gözetmesidir. Bu bağlamda önerilen pratik kurallar șunlardır:

3 Saniye Kuralı: Paylașmadan önce șu soruları sorun:

• Bu içeriği gerçek hayatta yüksek sesle söylesem muhatabımı rahatsız eder mi?

• Paylașım birinin mahremiyetini veya onurunu zedeler mi?

• Kaynağı belirtilmiș mi, etik mi?

• Yapılması Gerekenler:

• Bașkalarının fotoğraflarını paylașmadan önce izin alın.

• Alıntı ve görsellerde kaynak belirtin.

• Olumlu yorumlara nazikçe cevap verin (örn. “Teșekkürler!”).

• Dil ve imla kurallarına uyun; büyük harf kullanımı bağırma olarak algılanır.

• Kriz veya yas durumlarında paylașımı kısıtlayın.

Kaçınılması Gerekenler:

• Cenaze, kaza veya hastane görüntülerini paylașmak.

• Bașkalarını izinsiz etiketlemek veya gruba eklemek.

• Yüz yüze söylenemeyecek șeyleri yazmak.

• Așırı siyasi veya provokatif tartıșmalara girmek.

4.2.2. Yorum ve Tartıșma Yönetimi

• Yorum Politikası: İlk tepkiyi 30-60

dakika sonra verin; soğukkanlı olun.

• Küçük yanlıș anlamaları nazikçe düzeltin (örn. “Görüșünüze saygı duyuyorum, ancak bu konuda farklı bir bilgi paylașmak isterim”).

• Hassas konuları özel mesajla çözün.

• Troller ve Hakaretler: 3 adımlı taktik: görmezden gel, uyar, engelle. (kriz yönetimlerinde iletinin yaygınlașma durumunu takip et de denilir. (izle, bekle, cevap ver ve gerekirse hukuki yollara bașvur)

• Provokatif yorumlara yanıt vermekten kaçının; ekran görüntüsü alarak șikâyet edin.

4.2.3. Kriz Yönetimi

• Hatalı bir paylașım veya mahremiyet ihlali durumunda: Paylașımı hemen silin ve kısa bir özür açıklaması yapın (örn. “Paylaștığım içerik hatalıydı, kaldırdım. Özür dilerim”).

• İlgili kișiye doğrudan ulașarak durumu açıklayın ve özür dileyin.

• Yanlıș bilgiyi düzeltmek için yeni bir paylașım yapın.

• Aynı hatanın tekrarlanmaması için paylașım prosedürlerini gözden geçirin.

4.2.4. Kurumsal Sosyal Medya Politikası

Kurumlar için önerilen sosyal medya politikası taslağı:

Resmi hesaplarda paylașımlar kimlik doğrulamasından geçer.

• Üç așamalı onay mekanizması: hazırlayan, kontrol eden, onaylayan.

• Mahrem içerik paylașımı yasaktır.

• Yıllık “Sosyal Medya Adabı” eğitimi düzenlenir.

Kriz durumlarında hızlı bilgilendirme ve düzeltme protokolleri uygulanır.

4.3. Etik Sorunlar: Dezenformasyon ve Mahremiyet

Dezenformasyon, sosyal medya kullanıcılarının %60’ının en az bir kez maruz kaldığı bir sorundur ve toplumsal güveni zedelemektedir (Pew Research Center, 2023). Özellikle pandemi döneminde sağlıkla ilgili yanlıș bilgiler, ciddi toplumsal sonuçlar doğurmuștur.

Mahremiyet ihlalleri ise, kișisel verilerin izinsiz paylașılması veya “doxing” gibi kötü niyetli uygulamalarla bireylerin güvenliğini riske atmaktadır (X Platform Reports, 2024). Bu sorunlar, platformların veri koruma politikalarının yetersizliğini ve kullanıcıların etik farkındalık eksikliğini ortaya koymaktadır.

5. ETKİLER: BİREYDEN TOPLUMA

Sosyal medyadaki nezaket ve etik sorunlar, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde ciddi sonuçlar doğurmaktadır. Bireysel düzeyde, siber zorbalık ve linç kültürü, özellikle gençlerde kaygı bozukluğu ve özgüven kaybına yol açmaktadır (UNESCO, 2025). Toplumsal düzeyde ise, yanlıș bilgi yayılımı ve kutuplașma, demokratik süreçleri tehdit etmekte ve toplumsal diyaloğu zayıflatmaktadır (Pew Research Center, 2023). Örneğin, seçim dönemlerinde manipülatif içeriklerin yaygınlașması, kamuoyunu etkileyebilmektedir.

6. ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Sosyal medyada nezaket ve etik standartların geliștirilmesi için çok boyutlu bir yaklașım gereklidir:

Dijital Okuryazarlık Eğitimi: Eğitim kurumları, sosyal medya etiği ve doğru bilgiye erișim becerilerini öğretmelidir. Kullanıcılar, paylașım öncesi doğruluk kontrolüne teșvik edilmelidir (UNESCO, 2025).

Platformların Sorumluluğu: Sosyal medya șirketleri, algoritmalarını etik ilkeler doğrultusunda tasarlamalı ve nefret söylemi ile yanlıș bilgiye karșı daha etkili denetim mekanizmaları geliștirmelidir (X Platform Reports, 2024).

Toplumsal Farkındalık Kampanyaları:

Saygılı iletișimi teșvik eden kampanyalar düzenlenmeli; kanaat önderleri olumlu rol modeller olarak hareket etmelidir (Pew Research Center, 2023).

Bireysel Sorumluluk: Kullanıcılar, her paylașımın etik sonuçlarını değerlendirmeli ve empatiyi dijital ortamlarda da sürdürmelidir.

7. SONUÇ VE DAVRANIȘ ÇAĞRISI

Sosyal medya, iletișimi dönüștürmüș olsa da, anonimlik, algoritmalar ve bilinçsiz kullanım nedeniyle toksik bir yapıya bürünebilmektedir. Ancak, dijital okuryazarlık, platform sorumluluğu ve bireysel farkındalık ile bu sorunlar așılabilir. Nezaket ve etik, dijital çağda sürdürülebilir bir toplum için bir seçenek değil, zorunluluktur. Her tıklama, paylașım ve yorum, bireyin dijital mirasını șekillendirir. Bu nedenle, kullanıcılar “paylașmadan önce düșün” ilkesini benimsemeli, nezaketi ve insaniliği ön planda tutmalıdır.

·      Gençlere: Çevrimiçi nezaket, gerçek hayatta imajınızı güçlendirir.

·      Ailelere: Çocuklara erken yașta mahremiyet ve “3 saniye kuralı” öğretin.

·      Kurumlara: Sosyal medya kılavuzu ve düzenli eğitim, itibar risklerini azaltır.

8. Kaynakça

1. Pew Research Center. (2023). Sosyal medya ve dezenformasyon raporu. https://www.pewresearch.org/

2. UNESCO. (2025). Dijital okuryazarlık çalışmaları. UNESCO Publishing. https://unesdoc.unesco.org/

3. X Platform Reports. (2024). Kullanıcı davranışları ve etik sorunlar. X

Corporation. cy.x.com https://transparen-

Bu yazı ilk olarak Medya-İş Dergisi'nin Ekim-Aralık 2025 sayısında yayınlandı. Yazının PDF versiyonuna https://www.sezaiturk.com/makaleler adresinden erişebilirsiniz.